Na tradicionalnu urbanističku matricu, gdje je Baščaršija središte javnog života, oko koje se nadovezuju stambene jedinice-mahale, naslanja se evropski arhitektonski i urbanistički koncept. Konkretnije, Sarajevo se do 1878. godine oblikovalo po pravilima orijentalnog grada. Dolaskom nove uprave, urbano tkivo grada se razvija pod direktnim evropskim utjecajima.

Vila Heinricha Raithera

Austrougarski period (1878-1918) u Sarajevu obilježili su intenzivni procesi industrijalizacije, urbanizacije, brzog razvoja građevinske industrije i masovne izgradnje arhitektonskih objekata različitih tipologija i namjena. Tada najveći projektantski autoriteti u BiH, gradili su jedinstvene objekte, u stilskom i oblikovnom smislu, koje ne susrećemo u drugim gradovima BiH. Posebno su interesantne vile iz tog perioda, a neke od njih su danas u upotrebi. U Sarajevu postoje i vile iz Osmanskog perioda, koje su također u upotrebi. 

Vila Hermine Radish

Petrakijina ulica u Sarajevu jedna je u nizu ulica neprocjenjivog blaga jer se u njoj nalazi kompleks vila iz austougarskog perioda. U vrlo kratkom vremenskom periodu 1903. i 1904. godine, u Petrakijinoj ulici u Sarajevu, na uzvišenju izgrađene su četiri reprezentativne stambene vile (vila Mandić, vila Heinricha Raithera, vila Hermine Radisch i vila Forstratha Miklaua), koje su se kvalitetom izrade, veličinom i brižljivo projektovanim arhitektonskim detaljima izdvajale od sličnih ostvarenja iz austrougarskog perioda nastalih u Sarajevu. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika BiH je 2009. godine ovaj kompleks vila proglasila nacionalnim spomenikom.

Vila Mandić

Vila Mandić danas je Olimpijski muzej, a sagrađena je 1903. godine za advokata i političara Nikolu Mandića. Monumentalni stambeni objekat u duhu historicizma građen je po uzoru na luksuzne evropske vile iz tog perioda. U narednim decenijama služio je kao rezidencija ambasadora Velike Britanije, Konzulat SAD-a, sjedište Gradskog komiteta Saveza komunista, nakon čega je u nju smješten Olimpijski muzej BiH. Naime, Nakon Drugog svjetskog rata objekat je nacionaliziran i proglašen je društvenom svojinom.

U Ulici Čadordžina u starom dijelu Sarajeva nalazi se i vila Popper za koju se zna da je izgrađena 1906. godine. 

Vila Popper

Historijska građevina – vila "Stefanija" predstavlja jednu od najočuvanijih i najkarakterističnijih vila iz austrougarskog perioda na području Starog Grada. Objekat je izrađen od visoko kvalitetnog materijala, a očuvani zanatski detalji na objektu su izrađeni sa velikom preciznošću. Historijska građevina ima i veliku ambijentalnu vrijednost, jer se nalazi u ambijentalnoj cjelini mahale Mjedenica gdje se skladno prožimaju arhitekture iz osmanskog, austrougarskog i razdoblja moderne. Upravo zbog svih tih činjenica, ovaj objekat je od 2009. godine uvršten na listu Nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine.

U naselju Mjedenica nalazi se i vila porodice Jegger, izgrađena u periodu 1911. i 1912. godine. Projektant vile bio je arhitekta Eduard Madurowicz, porijeklom iz Poljske.

Vila Rifka

Vila Rifka na Bistriku sastoji od tri jednosobna, dva dvosobna i četiri trosobna stana. Nalazi se u ulici Za Beglukom. Nastala je za vrijeme Austro-Ugarske i nije renovirana. Prema podacima Službe za imovinsko-pravne poslove, katastar i stambene poslove Općine Stari Grad, izvorni vlasnici kuće su Danijel Baruh, Sida Baruh, Sida Finci, Dana Salom, Matilda Paro, Sida Paro, Erna Salom i Erna Beker.

{$galerijaFotografija}

Vlasnici su bili Jevreji. Prema navodima stanara koji žive u blizini, vilu je napravila porodica Baruh koja je davne 1492. godine došla na Balkan nakon velikog egzodusa Jevreja sefarda iz Španije. Porodica Baruh je živjela u Bugarskoj, a dvojica braće su se preselila u Travnik oko 1860. Pretpostavlja se da su tako došli i u Sarajevo. Riječ je o precima Isaka Samokovlije. Prozvali su ih Samokovlije po bugarskom gradu iz kojeg su došli Samokov. Isakova majka zvala se Rifka. Većina stanara Vile Rifka je odvedena u koncetracione logore. Vila se nalazi u evidenciji Civilne zaštite ruševnih kuća na području općine Stari Grad koje treba sanirati ili urušiti.

Na Bistriku, u ulici Avdage Šahinagića nalazi se i vila, koja je trenutno na prodaju, "Dvojna kuća Bičakčić-Hadžišabanović". Radi se o stambenom objektu rezidencijalnog tipa koji je izgrađen 1925. godine u stilu moderne.

Dvojna kuća Bičakčić-Hadžišabanović

Vila Koste Hermana u kojoj je smješten Zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Kantona Sarajevo, je stambeno-porodični objekat izgrađen u austrougarskom periodu, oko 1880. godine. Iako adaptiran u više navrata, objekat je u potpunosti sačuvao svoj prvobitni arhitektonski izgled – sve elemente pseudomaurskog stila, dominantnog na prostoru Bosne i Hercegovine krajem 19. stoljeća. Konstantin (Kosta) Hörmann, istaknuta je ličnost iz duhovne prethodnice osnivanja Zemaljskog muzeja i prvi njegov upravnik.

Vila Koste Hermana

Gospođicina kuća u ulici Hamdije Kreševljakovića broj 1 izgrađena je u najstrožem centru Sarajeva na području Skenderije. Južno od objekta se nalazi ulica Hamdije Kreševljakovića, a sjeverno Obala Maka Dizdara i rijeka Miljacka. Izvedena u historicističkom duhu, zajedno sa vilom Hermine Radisch spada u grupu stambenih objekata nastalih tokom austrougarskog perioda na prelazu vile i palate u malom. Zanimljiva je i jedna gradska legenda o ovoj građevini, kako kruže priče, u ovoj kući je smještena radnja romana "Gospođica" Ive Andrića.

Gospođicina kuća

- Akcenat gradnje vila u austrougarskom periodu bio je na njihovim fasadama, na bogatstvu tih fasada što odražava bogatstvo javnog, kulturnog života na ulici korisnika, i sve veću uključenost u gradski život i dešavanja kroz kulturu, pozorišta. Akcenat na kućama iz osmanskog perioda je na njihovim enterijerima, bogatstvu tih enterijera, drvorezbarstva, tkanina, što odražava bogatstvo unutrašnjeg duha čovjeka, jer je suština u osmanskom periodu, odnosno akcenat je bio na porodičnom životu i njegovanju komšijskih odnosa. A u austrougarskom period taj život izlazi na ulice što izražavaju fasade tih objekata.

U Austrougarskom periodu te vile su se pravile namjenski, one su rađene po narudžbi uglavnom za činovnike austrougarske administracije po gradovima u BiH. Građene su historicizmima, u secesiji, neo-maurskom stilu, neo-baroku, neo-renesansi itd, i svi ti stilovi dolaze iz srednje i zapadne Evrope u BiH sa austrougarskom monarhijom.

Vile iz austrougarskog perioda uglavnom se nalaze u Petrakijinoj ulici, u ulici Tina Ujevića, Hamdije Kreševljakovića, na Obali, Koševu, na Ilidži u Velikoj Aleji, i pojedinačno u različitim dijelovima grada. One su isto specifične po tome što prvi put u toj stambenoj individualnoj arhitekturi u BiH dolazi do podjele prostorija, jer u kućama osmanskog perioda imamo multifunkcionalnost gdje je sjedenje organizovano na sećijama koja obično može biti u obliku latiničnog slova L ili U, a namjena prostorije se mijenja u zavisnosti od onoga šta se nalazi u njenom središtu, pa ona može biti trpezarija, spavaća soba, ili dnevna soba. Dok u vilama u austrougarskom periodu te sobe u vili imaju jasno definisanu namjenu kao trepezarija sa stolom za ručavanje, sa stolicama, salon, ili spavaća soba, i ta njihova namjena se ne mijenja kao što je to bio slučaj sa osmanskim periodom - kazao je za Faktor Boris Trapara, direktor Zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Kantona Sarajevo.

Ističe da su vile uglavnom rezidencijalnog karaktera, i u njima su smještene ambasade ili nešto drugo.

- Najljepši predstavnici vila iz osmanskog perioda su Svrzina kuća, Saburina kuća, Despića kuća, Konak... - dodao je Trapara.

Rezidencija Konak

Rezidencija Konak (tur. konak - dom, palata, prenoćište) nalazi se u naselju Bistrik, između zgrade Akademije nauka i umjetnosti na zapadu, Careve džamije na sjeveru, ulice Konak na istoku i Franjevačke ulice na jugu. Tokom austrougarske uprave u Konaku su boravili poglavari zemlje, tu je u maju 1910. spavao austrougarski car Franz Josef, a nakon atentata 28. juna 1914. tamo su dovezena tijela austrougarskog prijestolonasljednika Franza Ferdinanda i njegove supruge Sofije, te je izvršena obdukcija i izložen njihov posmrtni odar.  U ratu od 1992. do 1995. objekat je djelimično oštećen, nakon rata je obnovljen i danas služi za potrebe Predsjedništva BiH i povremene državne prijeme. Graditeljska cjelina koju čine rezidencija Konak, pokretno naslijeđe, pomoćni objekt i park, proglašena je 2007. nacionalnim spomenikom BiH.

Despića kuća je muzej-kuća u Sarajevu. Kuća prikazuje kulturu stanovanja bogate trgovačke srpske pravoslavne porodice Despić. Nalazi se na uglu Obale Kulina bana i Despićeve ulice u starom dijelu Sarajeva, nedaleko od Latinske ćuprije i u vlasništvu je Muzeja Sarajeva, kao njegov depandans. Despićeva kuća bilo je i prvo pozorište u Sarajevu. 

Još jedna kuća koja je pripadala porodici Despić nalazi se u blizini, a danas je to Muzej književnosti i pozorišne umjetnosti BiH. Datira iz sredine 19. vijeka. Kuća je bila u vlasništvu porodice Skarić, a kasnije porodice Despić. Fasada kuće ukrašena je reljefima. Iznad ulaza Stalne postavke Muzeja postavljen je reljef sa stiliziranim pticama koje piju vodu iz šadrvana. Replika ovoga rada danas se koristi kao logo Muzeja. Autorica ovog ukrasa na kući je Iva Despić, prva akademska vajarka u Bosni i Hercegovini, nekadašnja stanarka i vlasnica kuće. 

Svrzina kuća je privatna kuća u Sarajevu izgrađena u tradicionalnom bosanskom stilu, koja danas služi kao muzej bosanske arhitekture. Kuća je apsolutno čuvala intimu obiteljskog života i pružala uvid u život sokaka. Ona je najljepši očuvani primjerak izuzetnosti sarajevskog stambenog graditeljstva u osmanskom razdoblju.

Saburina kuća

Saburina kuća izgrađena je oko 1750. godine, namjenski kao porodična kuća Sabura, stare sarajevske esnafske porodice kazandžija i trgovaca kazandžijskom robom. Osim kuće, bašte i mlina, imali su još jednu baštu u Medresetima, magazu u Tašlihanu, dućan sa magazom kod Careve ćuprije, dućane, magaze, kao i zemlju i zgrade u selima oko Sarajeva. Neki dijelovi enterijera iz ovog objekta preneseni su u etnografski dio Zemaljskog muzeja u Sarajevu.