Među spomenicima islamsko-osmanske arhitekture u Jajcu svakako je najvredniji objekat džamija Esme sultanije. Tokom agresije na BiH 1992-1995, džamija je srušena, a rekonstruisana 2010. godine.

Džamiju je, prema sačuvanom predanju, dala da se izgradi izgraditi Esma sultanija, supruga Mehmed-paše Muhsinovića. Bila je bolesna, a astrolozi su prorekli da će ozdraviti ako sagradi tri zadužbine u mjestu gdje se dvije vode sastaju. Tako je ona osim ove džamije, koja je nazvana njenim imenom, sagradila još i dva mosta na Vrbasu. 

O značaju džamije Esme sultanije je govoreno na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu, i to kroz perspektivu zidnog slikarstva i kaligrafije. Kako je za Faktor pojasnio historičar Haris Dervišević, koji se bavi proučavanjem islamske umjetnosti na prostoru BiH, predavanje je organizovano kao dio međunarodne inicijative obilježavanja Međunarodnog dana spomenika i spomeničkih cjelina, koji se obilježava 18. aprila. Glavni nosilac ovih aktivnosti je međunarodno udruženje ICOMOS, koje ima i svoje predstavništvo u Bosni i Hercegovini.

- Džamija Esme Sultanije najznačajniji je objekat osmanske arhitekture Jajca. Prema historijskim podacima saznaje se da je sagrađena 1749. godine. Svojim arhitektonskim odlikama ubraja se u jednoprostorne potkupolne džamije s munarom. Tokom agresije i rata na Bosnu i Hercegovinu džamija je srušena 1993. godine, a ostaci objekta sklonjeni su na nepoznatu lokaciju. Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika je 2003. godine proglasila "Područje i ostaci graditeljske cjeline - Čaršijska (Esme Sultanije) džamija sa pratećim objektima: šadrvanom, stambenim objektom, mektebom i haremom" nacionalnim spomenikom. 

Iz razloga što nisu nikada pronađeni ostaci izvornog objekta nije bilo moguće napraviti analizu prethodnog slikarstva i kaligrafije, tako da je savremeno rješenje pokušaj djelimične rekonstrukcije slikarstva - pojasnio je Dervišević.

Dodaje da su sličnu sudbinu džamije Esme Sultanija iz Jajca doživjeli i drugi islamski objekti u BiH. Zbog čestih ratova na ovim područjima, vjerski objekti su uništavani.

- Ne postoji veliki broj džamija u Bosni i Hercegovini sa izvornim slikarstvom iz osmanskog razdoblja. Nekada je među najljepšim primjerima ove umjetnosti bilo moguće vidjeti u Aladža džamiji u Foči i Ferhadija džamiji u Banjoj Luci. Posljednjim rekonstrukcijama nastojalo se približiti izvornom stanju. Među najautentičnijim primjerima ubraja se Šarena džamija u Travniku, koja nije mijenjala mnogo od svog izvornog stanja, dok se najzanimljivije rješenje nalazi se u Mišćinoj džamiji u Sarajevu, gdje su na jednom od bočnih zidova unutrašnjosti naslikani sveti gradovi Meka i Medina. Autor slika svetih gradova je sarajevski slikar Mustafa Faginović, koji je sredinom 19. stoljeća ukrasio i Baščaršijsku džamiju u Sarajevu - ističe Dervišević. 

Faginovićevi radovi pronađeni su i u Čekrečijinoj džamiji, a potom i u Šarenoj džamiji u Travniku. U historiji je poznato da je Faginović radio i na oslikavanju jedinstvene Plave džamije u Istanbulu. Bio je začetnik građanskog slikarstva u BiH, a umro je u Carigradu 1903. godine.

Ali Dervišević kaže da nismo uopće svjesni "važnosti očuvanja zidnog slikarstva u džamijama".

- Najčešće iz neznanja dešava se da se staro slikarstvo ukloni, kako bi bilo zamijenjeno novim. Ovim džamija gubi na svojoj autentičnosti, a postoje i primjeri gdje džamije nakon nestručne intervencije bude uklonjena sa liste nacionalnih spomenika - tvrdi Dervišević.